Tekst Erik Riemens
Foto Nathanya van Lith en Khalil Chaïte zijn werkzaam voor Humanitas (foto: Hans Roggen)
Zo’n 3000 vrijwilligers leveren een onmisbare bijdrage aan de opdracht van Dienst Justitiële Inrichtingen. Dat doen ze op veel verschillende manieren: DJI werkt samen met 28 verschillende instanties.
De tijd dat DJI startte met het fenomeen vrijwilliger, ligt al lang achter ons. De bevlogenheid bij Ilona Végh, adviseur vrijwilligersbeleid DJI is er nog elke dag. Ondanks dat ze binnenkort met pensioen gaat. ‘Ik wens dat iedere gedetineerde een vrijwilliger heeft. Vrijwilligers zorgen voor een goede voorbereiding op de terugkeer in de maatschappij, in die zin is het ook goed voor de samenleving. Daarnaast draagt het bij aan een humaan detentieklimaat en re-integratie van de gedetineerde.’
Geen sleutel geen sancties
‘Vrijwilligers zien de gedetineerde staan als mens, voeren een heel ander soort gesprek en hebben geen oordeel. Ze zijn niet van justitie, hebben de sleutel van de cel niet, maar kunnen ook geen sancties opleggen. Wel hebben ze een welwillende houding. Ze nemen het werk niet over van de hulpverlener of van de gedetineerde zelf. Ze zijn ondersteunend.’
Op de vraag of de DJI-vrijwilligers de professionele medewerkers niet in de weg zitten, antwoordt Ilona dat het ‘helpen is met de handen op de rug.’ De ongeveer 3000 vrijwilligers die zich belangeloos inzetten voor de gedetineerden, zijn volgens haar de uitgestoken hand van de samenleving. Vrijwilligers worden DJI-breed ingezet, waarbij de vraag om een vrijwilliger altijd vanuit de gedetineerde zelf moet komen. Vanuit de jeugddetentie, tbs of het gevangeniswezen. Die laatste groep is verreweg de grootste.
'De meeste gedetineerden willen graag een vrijwilliger'
‘Als vrijwilliger ben je aangesloten bij een vrijwilligersorganisatie. Zij dragen de vrijwilligers ook aan, leiden op en werken ze in. Iedereen kan – in het bezit van een VOG – vrijwilliger worden. We hebben hoog- en laagopgeleide mensen, jongeren en ouderen. Het gaat erom of je in staat bent om contact te leggen, de ander centraal te stellen en de gedetineerde te zien als mens. En je moet beschikken over een lange adem, want een traject kan soms moeilijk verlopen.’
Ophalen en wegbrengen
Het takenpakket van de vrijwilliger is heel divers, schetst Végh. ‘Het kan van het ondersteunen van geestelijke verzorging zijn, tot deelname in gespreksgroepen, maar ook het ophalen en wegbrengen van kinderen van gedetineerde ouders naar de PI tot een tweewekelijks een-op-een contact, waarbij je bezoekvrijwilliger bent.’
Inmiddels leveren 28 organisaties zo’n 3000 vrijwilligers, daarvoor ontvangen zij een subsidie. Met dat geld kunnen zij onder andere deskundigheidsbevordering voor vrijwilligers bekostigen. Het streven is dat het aantal groeit, maar er heerst ook tevredenheid. ‘Uit onderzoek blijkt dat de meeste gedetineerden graag een vrijwilliger willen, de beroepscrimineel daargelaten. Vooral dat er iemand is die belangeloos en speciaal tijd vrijmaakt voor de gedetineerde en daar dus niets voor krijgt, wordt als heel positief ervaren. Vanuit DJI kijken we er ook zo naar. Ik zou wensen dat iedere gedetineerde een vrijwilliger heeft.’
'De behoefte om elkaar te spreken is groot'
Ilona Végh kijkt tevreden terug op de vrijwilligersdag die plaatsvond op de laatste dag van mei in de PI Nieuwersluis. Het centrale thema was herstelgericht werken. ‘We organiseren twee keer per jaar zo’n dag. Door corona is dat stil komen liggen en dan merk je toch wel dat het contact met DJI wordt gemist. Ook is de behoefte om elkaar te spreken groot. Zo van ‘hoe doen jullie dat als organisatie?’ Dat laatste zag je ook terug in de presentaties van Perspectief Herstelbemiddeling, Herstel in Beeld en Eigen Kracht Centrale.’
‘Het thema herstelgericht werken leende zich goed voor de vrijwilligersdag, omdat het heel breed is. Herstellen in de zin dat je als gedetineerde met jezelf in het reine komt, maar ook de band herstelt met degenen die teleurgesteld in je zijn of die je pijn gedaan hebt door het gepleegde delict. In een aantal gevallen gaat het ook om het herstel richting het slachtoffer door een excuusbrief of soms zelfs door een ontmoeting. Vanuit DJI geven we daar samen met de vrijwilligersorganisaties – klein en groot – zo goed mogelijk invulling aan. En dat maakt dat het waardevol is om af en toe met elkaar ervaringen uit te wisselen.’
'Een vrijwilliger kan overal en altijd binnenkomen'
Arjan Noordhoek is al jarenlang geestelijk verzorger en richtte in 1989 de stichting Kerken en Gevangenen op. Bedoeld voor het werven en toerusten van vrijwilligers die zich bezighouden met geestelijke verzorging in en na de detentie.
‘Een hulpverlener gaat op een bepaald moment het contact met een gedetineerde afbouwen en zelfs afsluiten. Een vrijwilliger doorbreekt dat en kan eigenlijk overal en altijd binnenkomen en fungeren als een soort verlengstuk. Ook heeft hij of zij geen oordeel vanwege strafblad of levenswandel, maar kan juist iets kan laten zien van een ander leven. Vrijwilligers zijn onbetaald, dus onverdacht. Voor de deelnemende ex-gedetineerde is het waardevol om te ervaren dat hij er echt bij hoort en voelt dat hij gewaardeerd wordt als mens.’
Oervorm
Hoewel Arjan al vijf jaar met pensioen is, werkt hij als vrijwilliger gewoon door. Onder andere bij het door- en nazorgproject Silomaatjes, waarbij eenmaal in de maand samen wordt gegeten. Vrijwilligers en ex-gedetineerden schuiven in de Silokerk in Utrecht aan voor een goede maaltijd en gesprek. ‘Het is de oervorm van gemeenschap, waarbij we ons niet alleen maar richten op voorkomen van recidive.’
Ook is er een maandelijkse Bijbelgespreksgroep en zijn vrijwilligers aanwezig bij de kerkdiensten in de PI Nieuwegein en Zeist.
Gefikst
Arjan was een geïnteresseerd toehoorder tijdens de vrijwilligersdag. Over het thema herstelgericht werken, zeg hij het volgende: ‘In kerken is herstel geen nieuw thema, maar is het een uitgangspunt van het gelovig denken over mensen en samenleving. De Bijbelse verhalen gaan uit van gewonde en gevallen mensen, met breuken en verlies. Alleen een mens is niet iemand die gefikst moet worden met projecten en modules. Herstel is niet iets mechanisch, maar moet plaatsvinden in de omgang met andere mensen. En daarom zijn de vrijwilligers zo belangrijk.’
'Gedetineerden zijn soms verbaasd dat iemand in ze investeert'
Young Perspectives, de organisatie waar directeur Esther Overweter leiding aan geeft, heeft zo’n 40 vrijwilligers die actief zijn in de justitiële jeugdinrichtingen. ‘We hebben een mentorprogramma, waarbij onze vrijwilliger mentor is en vooral het sociale contact aanbiedt en daar de jongere ook mee helpt. Denk aan het goed omgaan met afspraken, het leren vertrouwen op de ander en oefenen met sociale vaardigheden. Kortom, ze halen zoveel mogelijk naar binnen hoe het leven buiten werkt, zonder dat onze vrijwilligers nu het werk gaan doen van de hulpverlener.’
Theorie-examen
Esther noemt een aantal hele praktische voorbeelden. ‘Denk aan het samen muziek luisteren of een vrijwilliger die schaakt met een gedetineerde jongere. Ook heeft een mentor van ons meegeholpen met de voorbereiding van het theorie-examen. En een jongere had een keer een voetbaltoernooi en toen is onze vrijwilliger komen kijken.’
‘Hoe wij aan onze vrijwilligers komen? We werven ze, we bieden ze een introductietraining aan en onderzoeken of er een klik is tussen de jongere en mentor. In een later stadium moeten vrijwilligers bij ons verplicht in totaal zes trainingen volgen. De gedetineerde is soms verbaasd dat er blijkbaar iemand is die tijd en moeite investeert in het contact en dat ook nog eens geheel belangeloos doet.’
Identiteitsvorming
‘Het is heel prettig en betekenisvol werk en dat merkte ik ook tijdens de vrijwilligersdag. Het thema herstelgericht werken vond ik heel inspirerend, omdat iedereen dat op zijn of haar manier invult. Voor mij betekent het zelfherstel, identiteitsvorming en een bijdrage aan het eigen zelfbeeld.’
'Onze vrijwilliger is als die goede buur'
Khalil Chaïte kwam namens Humanitas naar de vrijwilligersdag. Khalil is MA-consulent (maatjes consulent) district Noordwest en programmamanager detentie.
‘Ik ben nog maar net begonnen. Voor mij was het een kennismaking met heel veel mensen uit het werkveld. Ook vond ik het interessant om van de partners Perspectief Herstelbemiddeling, Eigen Kracht Centrale, Herstel in Beeld en over het detentie- en re-integratieplan meer te horen’, aldus Khalil.
Dominosteentje
‘Wat we doen bij Humanitas sluit heel goed aan bij het thema herstelgericht werken. Daar zit een aanzienlijke bijdrage herstel met jezelf in, maar ook met je familieleden, de samenleving en eventueel het slachtoffer. In dat laatste geval speelt de vrijwilliger geen directe rol, maar verwijst hij of zij door naar het aanspreekpunt. Je kunt dus als vrijwilliger in veel gevallen heel mooi het eerste dominosteentje zijn.’
Humanitas heeft zo’n 80 afdelingen en is actief met heel veel thema’s. Eentje is detentie, in al die jaren zijn al zo’n 9000 gedetineerden geholpen. ‘Inmiddels werken zo’n 250 vrijwilligers bij ons, die we zelf werven. Ons werk is preventief als het gaat om recidive, ondersteunend, signalerend en is heel erg gericht op zelfredzaamheid. We staan naast de gedetineerde. Onze vrijwilliger is zeg maar die goede buur.’
Vraaggericht
‘Bij Humanitas kennen we het maatjesproject. Er zijn praktische en ook sociale maatjes. In de gesprekken vertegenwoordigt de vrijwilliger de samenleving, terwijl jij als gedetineerde alleen zit in die gevangeniscultuur. Dan zie je dat de toon en de woorden heel anders zijn dan tijdens het contact met de hulpverlener. Waar die gesprekken dan over gaan? Die kunnen gaan over rouw, verlies, armoede en ook over de toekomst. Eigenlijk werken we heel vraaggericht. Dus waar de gedetineerde zelf behoefte aan heeft.’
