Interview met Francesca Salamone

Je bent nu 3,5 jaar vestigingsdirecteur van PI Nieuwersluis. Had je deze storm aan gebeurtenissen zien aankomen?

‘Toen ik bij PI Nieuwersluis begon, leek de situatie er aanvankelijk redelijk overzichtelijk. Ik kwam uit PI Arnhem en daar moest ik als vestigingsdirecteur vaak optreden, brandjes blussen. Ik ervoer PI Nieuwersluis als rustiger. Dat was aan de oppervlakte, want al snel bleek er van alles te spelen. Ik ben geschrokken van de verhalen die naar buiten zijn gekomen. Vrouwen moeten zich bij ons veilig kunnen voelen – dat is onze plicht. We hebben te maken met een kwetsbare doelgroep. Daar ben ik me heel erg bewust van. Maar wat er speelde was, in elk geval voor mij, in het begin niet zichtbaar. In die zin kun je zeggen dat ik het niet direct zag aankomen.’

Hoe begon het volgens jou?

‘Wat mij betreft is een keerpunt de uitzending van BOOS over the Voice of Holland geweest, in januari 2022. Ik dacht meteen: dit gaat ook hier iets losmaken. En daarmee bedoelde ik niet zozeer grensoverschrijdend gedrag door medewerkers – ik had immers geen enkele aanwijzing dat er op dat gebied iets speelde. Maar wel dat er hier vrouwen verblijven die in hun leven al veel hebben meegemaakt, en bijvoorbeeld slachtoffer zijn geweest van seksueel geweld. Bij hen zou dit onderwerp iets kunnen losmaken, en dat gebeurde dus ook.’

Want?

‘Niet lang na die uitzending klopte er een advocaat bij ons aan die ons meldde dat een  ex-PIW’er zich in 2015 schuldig had gemaakt aan verkrachting van een gedetineerde vrouw en die daarvan aangifte deed. Hij stelde minister Weerwind aansprakelijk voor het geleden leed. Ook riep hij andere vrouwen met soortgelijke ervaringen op zich bij hem te melden. In dezelfde tijd maakte Jessica Villerius haar documentaire waarvoor zij tientallen vrouwen sprak. Dat was het moment dat de Inspectie om de hoek kwam kijken en een onderzoek instelde naar PI Nieuwersluis. Ik heb de Inspectie toen gevraagd of ze vooral ook wilden uitzoeken wat er nu nog aan de hand is in PI Nieuwersluis, liever nog dan dat de inspectie onderzoek deed naar wat zich in 2015 zou hebben afgespeeld.’

Maakte je je toen al zorgen?

‘Laat ik het zo zeggen: ik begreep wel dat ik niet hoefde te denken dat er in PI Nieuwersluis niets zou spelen. Via de gedetineerdencommissie had ik al signalen ontvangen dat er sprake zou zijn van grensoverschrijdend gedrag. Kort hierna kwam er een aantal meldingen van gedetineerden binnen. Die hebben wij onderzocht en dat leidde ertoe dat een collega op staande voet werd ontslagen en een collega werd geschorst hangende het onderzoek nadat er drie aangiftes tegen hem binnenkwamen. Kort daarna verscheen het Inspectierapport over PI Nieuwersluis. Daarin stond dat er een cultuur bestaat waarin niet-integer gedrag kan plaatsvinden, dat meldingen van gedetineerden hierover niet altijd goed worden opgepakt, en dat medewerkers elkaar onvoldoende aanspreken op elkaars gedrag.’

Hoe viel dat in de PI?

‘Daar ontstond een interessante dynamiek. Vooropgesteld: er is alle begrip dat ongepast gedrag niet wordt getolereerd, en zeker niet als dat strafbaar gedrag is. Juist bij de doelgroep die hier zit, en de ongelijke machtsverhoudingen die er zijn, moet het belang van de gedetineerden altijd voorop staan. Medewerkers wéten dat wel. Een aantal collega’s kon niet geloven dat er collega’s waren die de grens over waren gegaan. Over de collega die we op staande voet moesten ontslaan, zeiden meerdere mensen: ik steek mijn hand voor hem in het vuur. Maar wij hadden camerabeelden van deze collega, en dat was de enige reden dat mensen uiteindelijk geloofden wat er gebeurd was. Het was voor veel mensen geen fijne tijd, in de eerste plaats niet voor de gedetineerden, maar ook niet voor medewerkers die zich iedere dag met hart en ziel inspannen. We waren ineens volop in het nieuws. Sommige collega’s moesten aan familie en vrienden uitleggen wat voor werkplek dit is, en waarom ze hier willen werken. Familie en vrienden van gedetineerden maakten zich ook zorgen; ben je daar wel veilig? Het schudde nogal, op zijn zachtst gezegd. En de reactie daarop was dat medewerkers zich afstandelijker gingen gedragen naar de gedetineerden, zakelijker. Terwijl dat ook niet was waar de gedetineerden in Nieuwersluis op zaten te wachten.

In die tijd was ik me er extra van bewust dat je als directie een bijzondere positie inneemt: wat je ook aan maatregelen neemt, je doet het niet snel goed. Gedetineerden vonden dat we te veel de kant van het personeel kozen, personeel vond dat we te veel meegingen in de verhalen van de gedetineerden, laat staan wat er in de media over ons werd geschreven.’

Hoe zorg je dan dat je als gevangenis de maatregelen neemt die nodig zijn?

‘Door altijd de feiten als uitgangspunt te nemen en door de juiste mensen te betrekken. Dus: de ondernemingsraad, de gedetineerdencommissie, de Commissie van Toezicht. Natuurlijk wist ik op dat moment ook wel dat er voor ons werk aan de winkel was. Maar je wilt je niet laten leiden door verhalen. Je moet secuur te werk gaan, en je wilt dat de maatregelen ook echt iets opleveren voor de veiligheid in PI Nieuwersluis. Alleen loketten inrichten is niet genoeg.’

Wat hebben jullie dan voor maatregelen getroffen?

‘Een maatregel is dat we een vertrouwenspersoon voor de gedetineerden hebben aangetrokken. Die hebben we geworven via een externe vacature, waarbij de voorzitter van de gedetineerdencommissie in de sollicitatiecommissie zat. Er meldden zich vervolgens zes zeer geschikte personen. We hebben nu iemand aangesteld die bij de politie werkt. Ik heb daar hoge verwachtingen van, maar kan nog niet zeggen wat het effect van haar aanwezigheid is. Ze is pas twee maanden bezig, dat is te kort om al resultaat te zien. Ze loopt rond, doet mee aan de recreatie en het luchten en is er in het weekend. Ze is hier in eerste instantie voor de duur van een jaar. Daarna wil ik kijken of een onafhankelijke vertrouwenspersoon voor gedetineerden werkt. De bedoeling is dat mensen hun signalen met haar delen, maar ook dat zij een open en veilige sfeer weet te stimuleren. Volgens mij is dit een belangrijke stap.’

Maar het is vast niet de enige stap...

‘Nee, het zit in allerlei maatregelen. Soms zijn die simpel, zoals dat er nu brievenbusjes op alle afdelingen hangen waarin mensen anoniem hun klacht kunnen achterlaten, of dat er flyers zijn voor gedetineerden met een overzicht waar je met vragen en klachten terechtkunt, beschikbaar in vier talen. Ook spreken we structureler met de gedetineerdencommissie en de Commissie van Toezicht, en organiseren we gesprekken binnen teams waarin we allerlei dilemma’s bespreken en waarin we mensen ervan bewust maken dat de gedetineerde in een afhankelijke positie zit, en dat je daar altijd rekening mee moet houden. Kun je een gedetineerde een knuffel geven als deze daarom vraagt, bijvoorbeeld als zij heel verdrietig of juist blij is? Dat soort vragen…

Er komen ook weer een gedetineerdensurvey en een medewerkerstevredenheidsonderzoek aan waarin plek is voor het onderwerp sociale veiligheid. En het Opleidingsinstituut gaat een module opnemen in zijn trainingen waarin aandacht is voor specifiek de omgang met vrouwelijke gedetineerden.’

Opgelost dus?

‘Nee, zo eenvoudig is het niet. Ik zie dit sowieso als een traject van de lange adem. Het gaat er namelijk om dat je structureel een cultuur verandert. En dat is niet in een dag gebeurd. Kijk, loketten zijn er genoeg. Maar je wilt dat mensen die ook gebruiken, en durven te gebruiken. Ik zie hoe lastig dat is. Voor gedetineerden, maar ook voor medewerkers. Stel je ziet gedrag bij een collega dat je niet passend vindt. Dan zou je daar iets van willen zeggen. Maar je moet met deze collega ook de werkvloer op, je bent samen verantwoordelijk voor soms spannende situaties. Of, veel subtieler, je wilt met deze collega af en toe van dienst kunnen ruilen. Ga je hem of haar dan verlinken – want zo voelt het voor veel collega’s? Ik moet ook bij een aantal collega’s aardig wat weerstand weghalen. Die zeggen: Twintig jaar geleden was de sfeer anders. Waarom doen we tegenwoordig overal zo moeilijk over?’

Is het probleem daarmee ook een generatieding?

‘Niet echt. Ik zie wel dat jongeren gemakkelijker kunnen reflecteren, en geleerd hebben om feedback te geven aan collega’s. Daar is in het huidige onderwijs veel aandacht voor. Aan de andere kant voelen oudere collega’s weer gemakkelijker aan welke situaties wel en niet kunnen. Zo leren ze van elkaar. Ik wil ook niet te veel in problemen denken. Het is belangrijk dat we hier nu, op dit moment, aandacht voor hebben. Ook al voorkomen we er maar één enkel incident mee: in onze setting is elk incident er één te veel. We dragen met al onze maatregelen bij aan een veiliger leefklimaat én een veiliger werkklimaat, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dat is een heel belangrijke investering. En gaan we daarmee grensoverschrijdend gedrag uitsluiten? Als ik heel eerlijk ben, dan denk ik dat dat niet kan. Waar mensen met elkaar werken en in de verleiding komen, gaan dingen onvermijdelijk een keer fout. Maar het maakt wel uit hoe vaak dat is, hoe fout dat is en hoe we daar als organisatie vervolgens mee omgaan.’   

Wanneer ben je dan tevreden?

‘Op de korte termijn als we meer meldingen van gedetineerden en collega’s binnenkrijgen – want dat betekent dat de meldingsbereidheid toeneemt en dat we ons veiliger voelen om dingen open te breken. Op de langere termijn moet het aantal meldingen wel weer dalen. Al die maatregelen nemen we niet voor niets. Ik hoop niet meer in de situatie te komen dat we op incidenten moeten reageren. Ik wil ze juist voorkomen.’