‘Gegevens delen maakt mensen kwetsbaar’

Zoals we binnen de overheid nu omgaan met data, daar raken we levens mee. En niet altijd op de goede manier. Kijk wat er is gebeurd bij de Toeslagenaffaire of de fraudelijsten. We moeten het belangrijk gaan vinden om binnen de overheid onze beginselen tegen het licht te houden en de mens achter de data weer centraal te stellen. Daarom wil ik met de Communicatie- en Dienstverleningsberaad Overheid (CDO-raad), waarin ook DJI is vertegenwoordigd, met een ‘coalition of the willing’ de koers veranderen bij het specificeren, vastleggen, delen en gebruiken van gegevens.

Morele plicht

Dat is hard nodig. We verzamelen en ontvangen heel veel data, maar in het maken, vastleggen en monitoren van afspraken daarover, wat, voor wie, waarom, daar zijn we nog niet zo goed in. Dat moet echt beter, en vooral veel transparanter. We delen ons te pletter, maar hebben geen overzicht wie welke data (her)gebruikt. In veel gevallen kunnen wij de rechtmatige eigenaar, de burger en in het geval van DJI de justitiabele, helemaal geen inzicht geven in zijn eigen data, hoe die zijn gebruikt, met wie die gedeeld zijn en om welke reden, terwijl dit wel onze wettelijke én morele plicht is.

Muurvast

Gegevens zijn vaak niet eens meer herleidbaar naar de bron, omdat we ze maar blijven kopiëren. En dan bedoel ik niet zozeer de herleidbaarheid naar de technische bron, maar herleidbaarheid naar de wet en het beleid waaronder de gegevens oorspronkelijk zijn vastgelegd. Voor de logistiek is het gemakkelijker om ze in allerlei systemen of bestanden beschikbaar te hebben. Maar de burger komt in zijn zoektocht naar het gebruik van zijn gegevens muurvast te zitten in een spinnenweb van applicaties en bestanden. En we creëren er steeds nieuwe werkelijkheden mee, niemand weet op den duur nog wat waar is en wat niet. Maar er zitten wel vaak ingrijpende consequenties aan vast. Het lukraak delen van hun gegevens maakt mensen kwetsbaar, daar moeten we ons bewust van worden. Het kan bijvoorbeeld ook het krijgen van een tweede kans in de maatschappij ondermijnen. Laat die tweede kans nu een van de doelstellingen van detentie zijn.

Menselijke waarde

Ik spreek weleens van dataschuld: de wijze waarop wij bij de overheid data hebben georganiseerd is onvoldoende transparant, leidt tot vele kopieën en daarmee risico’s voor de burger. Bovendien belemmert het ons om beleidsveranderingen door te voeren en het niveau van de dienstverlening op te voeren. Het is hoog tijd dat data Chefsache worden. We zouden data veel meer vanuit menselijke waarden in moeten zetten. En daarbij onszelf de vraag stellen: welke data helpen ons om hen te helpen? Bijvoorbeeld bij het voorkomen van schulden. Je zou vanuit de data die we verzamelen al vroeg kunnen signaleren of iemand in de schulden dreigt te raken. Op basis van dat signaal kun je handelen, met het aanbieden van informatie of hulp. De waarde hierachter is dat je wilt dat iedere Nederlandse burger in staat moet zijn een zelfstandig bestaan op te bouwen. Dat willen we toch? En als dat niet lukt, dat we dan een hand uitsteken.

Wantrouwen

Nu worden data vooral gebruikt vanuit controlemechanismen en dus uit wantrouwen. Hoe zou het zijn als we data inzetten vanuit vertrouwen? Ga ervan uit dat de meeste mensen het goed willen doen, en accepteer dat er af en toe iets misgaat. Ook hierbij is en blijft de kern dat we als overheid rechtmatig en doelmatig gegevens opslaan en gebruiken.

De volgende stap moet zijn dat, als je zeker weet dat de gegevens rechtmatig en doelmatig zijn vastgelegd, je daar dan ook gemakkelijk bij kunt. Niet alleen voor het juist en efficiënt uitvoeren van processen, maar ook om fouten op één plek voor eens en voor altijd te herstellen en de burger te ontzorgen.

Met de CDO-raad wil ik hierin echt stappen maken, om goed rentmeesterschap over de gegevens van burgers vorm te geven. Dat is een mooie uitdaging. We kunnen zoveel goede dingen doen met data en dat is wat we volgens mij allemaal willen. Een stuk zingeving in ons werk.