Tekst Nienke Ledegang
Foto Rob Acket
Elke justitiële inrichting in Nederland beschikt over een Commissie van Toezicht (CvT), een club onafhankelijke professionals uit bijvoorbeeld de zorg, rechtspraak en advocatuur die toezicht houden op het reilen en zeilen in de inrichtingen en bij wie gedetineerden met klachten terechtkunnen. De commissies doen veel aan professionalisering.
De Commissies van Toezicht zijn de instantie waar justitiabelen terechtkunnen wanneer ze zich onheus bejegend voelen of concrete klachten hebben over hun verblijf in hun inrichting. In het uiterste geval doet een Commissie van Toezicht uitspraak tijdens een beklagzitting. Deze uitspraken zijn bindend. Iedere inrichting van DJI heeft een Commissie van Toezicht.
Leen Diepenhorst is voorzitter van de klankbordgroep van Commissies van Toezicht. Die klankbordgroep bestaat sinds 2009. Diepenhorst: ‘Er zijn 45 onafhankelijke Commissies van Toezicht. Tot tien jaar geleden opereerden die volledig afzonderlijk van elkaar. Enige vorm van samenwerking of het delen van ervaringen was er niet bij. De Inspectie Sanctietoepassing vond dat dat beter kon. Zij deed als aanbeveling om een overkoepelend orgaan in te stellen. Dit orgaan dient aan de ene kant als aanspreekpunt voor bijvoorbeeld DJI, de inspecties en de RSJ. Aan de andere kant is de klankbordgroep er om de kwaliteit van de CvT’s te bevorderen, ze te ondersteunen en om kennis te delen. In het begin was er wat scepsis; de commissies waren al jarenlang gewend hun werk zelfstandig te doen. Maar nu ervaren veel mensen de meerwaarde. Het aantal vragen dat bij ons binnenkomt neemt toe. De komst van de klankbordgroep heeft veel goeds gedaan voor de professionalisering van de CvT’s.’
Landelijke bijeenkomst
De jaarlijkse landelijke bijeenkomst is een van de activiteiten die de klankbordgroep organiseert. Deze maandag in november zit de zaal bomvol commissieleden uit het hele land. Diepenhorst, tijdens de lunchpauze: ‘We hadden 175 aanmeldingen. Dat is veel, maar op deze dag proberen we dan ook voor de leden nuttige onderwerpen te bespreken.’ Zo vertelt vandaag een neuroloog over het brein van gedetineerden en een voedingsdeskundige over gezonde voeding in de gevangenis.
Behalve de jaarlijks bijeenkomst voor commissieleden is er ook een website, www.commissievantoezicht.nl, is er een elektronisch samenwerkingsforum in ontwikkeling en wordt er maandelijks een nieuwsbrief verstuurd. ‘Ook die zijn bedoeld om professioneler te worden. Een van onze doelstellingen is om de kwaliteit van het toezicht te vergroten door het verplicht stellen van een starterscursus voor nieuwe commissieleden.’
En er zijn meer ambities. ‘Nu is de benoemingstermijn drie keer vijf jaar. Dat vinden wij vrij lang. Veel mensen starten met dit werk na hun beroepsleven en zijn dus al relatief oud. Wij zouden naar twee keer vier jaar willen. Ook om de roulatie te bevorderen. Wij denken dat dit mensen scherp houdt en dat is uit kwaliteitsoogpunt beter.’
Gesprekspartner
Diepenhorst denkt dat de commissies dankzij deze ontwikkelingen een steeds betere gesprekspartner zijn voor bijvoorbeeld DJI. De commissieleden zijn doorgaans mensen met veel relevante werkervaring en hebben een sterke drijfveer om dit werk te gaan doen. ‘Die drijfveer komt voort uit het besef dat iedereen recht heeft op onafhankelijk toezicht door mensen die niet gebonden zijn aan het systeem. Voor mijzelf geldt: Het slagen van een samenleving hangt af van hoe we met het kwetsbare deel van die samenleving omgaan: de ouderen, de kinderen, de armen, de vreemdelingen en ook de gestraften. In de bijdrage die de CvT’s daaraan leveren, schuilt voor mij de kracht van deze commissies.’
Commissie van Toezicht in PI Ter Apel
Jozien Schrale-Oranje is lid van de Commissie van Toezicht van PI Ter Apel, een locatie waar uitsluitend vreemdelingen in strafrecht (VRIS) verblijven. Schrale is in het dagelijks leven advocaat. ‘Het is altijd goed dat een omgeving die met gezag en macht bekleed is door mensen van buiten gecontroleerd is. En of je nu wilt of niet: machtsongelijkheid speelt per definitie een rol in de PI, omdat mensen in detentie hun basale vrijheid kwijt zijn. Meestal gaat dat heel goed. De medewerkers van DJI doen hun werk met veel overgave. Maar net zoals dat vroeger op school was: er zitten altijd zwarte schapen tussen. En dat zijn dan ook precies de medewerkers waar wij klachten over krijgen. De klachten die we krijgen gaan vooral over bezoek zonder toezicht, contact met buiten en visiteren. En toen er problemen waren met het nieuwe winkelsysteem werd er echt veel gemopperd. Toch zijn we de officiële klachten vaak voor. Dat komt misschien doordat we vier keer per jaar een open spreekuur organiseren. Daar kunnen de gedetineerden op intekenen en daar bespreken we allerlei onderwerpen, rijp en groen door elkaar. Soms zien we dan op een dag wel 20 man.’
Commissie van Toezicht FPC De Oostvaarderskliniek
Titia Fuchs is advocaat, rechter-plaatsvervanger en voorzitter van de Commissie van Toezicht van FPC Oostvaarderskliniek. ‘Als lid van de Commissie van Toezicht heb je verschillende functies: je houdt toezicht op de directie, je fungeert als beklagrechter en soms als bemiddelaar tussen patiënten en directie. Voor patiënten is dat wel eens verwarrend. Die denken soms dat we bij de kliniek horen, dus aan ons de taak om duidelijk te maken dat we echt onafhankelijk zijn. Alle gesprekken met de CvT zijn vertrouwelijk. Personeel loopt er soms tegenaan dat wij in beklagzittingen hun werk moeten beoordelen. Ik snap die frustratie. Het is hun werk en zij zitten in de kliniek de hele dag met deze, vaak zeer complexe, mensen. En toch: je ontneemt mensen hun vrijheid, dus je móet nadenken over wat je doet en dat kunnen motiveren. Zo is het ook vastgelegd in de wet.
Bemiddelen
Veel zaken proberen we op te lossen door te bemiddelen, maar we kunnen niet altijd voorkomen dat iets leidt tot een klaagschrift. Een klacht kan bijvoorbeeld gaan over een urinecontroles. Je hebt recht op iemand van je eigen geslacht daarbij. Is die er niet, dan moet je genoegen nemen met iemand van het andere geslacht. De kliniek heeft echter wel een inspanningsverplichting. In een beklagzitting kan dan aan de orde komen of voldoende inspanning is verricht om iemand van hetzelfde geslacht te vinden. Is dat niet zo dan kan de beklagrechter de klacht van de patiënt gegrond verklaren. Het lijkt misschien om kleinigheden te gaan, maar het gaat wel om het recht van de patiënt – bijvoorbeeld het recht van eigendom en privacy en het recht dat sancties worden gebaseerd op in de wet vastgelegde criteria en dat de beslissing wordt gemotiveerd. Het klachtrecht is daarom voor patiënten heel belangrijk.’
Het Kenniscentrum
Het Kenniscentrum www.commissievantoezicht.nl heeft als doel algemene, objectieve en actuele informatie te bieden op het werkterrein van Commissies van Toezicht die zijn verbonden aan justitiële inrichtingen in Nederland. Het Kenniscentrum draagt daarmee bij aan de transparantie van dit “maatschappelijk toezicht” op justitiële inrichtingen. Het biedt daarnaast een podium voor de uitwisseling van kennis en ervaring tussen Commissies onderling. Een deel van de beschikbare informatie is daarmee alleen toegankelijk voor leden van Commissies van Toezicht en de ondersteunende secretarissen. Het Kenniscentrum Commissie van Toezicht staat onder redactie van ervaren secretarissen en beschikt over een redactieraad waarin experts (onder meer uit de wetenschap) op het werkterrein van commissies van toezicht zitting hebben.
