Tekst Nienke Ledegang
Foto DJI
In de gevangenis wordt veel van je afgenomen, maar niet wat je denkt en gelooft. Daarom kun je, als je in een van de inrichtingen van Dienst Justitiële Inrichtingen terechtkomt, een beroep doen op geestelijke verzorging. Het is een grondrecht. Hoe werkt dat eigenlijk?
Gevangenen worden al eeuwen lang door geestelijken bezocht. Halverwege de 19e eeuw stelde de staat ‘zielzorg’ in voor alle gevangenissen en Rijkswerkinrichtingen.
In het Drentse gevangenisdorp Veenhuizen staan nog steeds een prachtige protestantse en een katholieke kerk. De gedetineerden gingen daar naartoe voor de zondagsdienst, zij het tussen twee schermen, zodat er geen contact was met andere gedetineerden. In het Gevangenismuseum zijn hier nog afbeeldingen van te zien.
Eigen geloof beleven
Er is in die bijna tweehonderd jaar veel veranderd. Dienst Justitiële Inrichtingen heeft anno 2025 een eigen Dienst Geestelijke Verzorging waar maar liefst acht denominaties onder vallen - rooms-katholiek, protestants, humanistisch, joods, islamitisch, boeddhistisch, hindoeïstisch en orthodoxe. Het doel is niet meer heropvoeding van gedetineerden door ze in aanraking te brengen met het (christelijke) geloof, maar om justitiabelen de mogelijkheid te bieden vanuit de eigen levensbeschouwing het geloof te beleven en ze daarin onvoorwaardelijke aandacht te bieden. ‘Om mensen mens te laten zijn’, zo verwoordt Rien Timmer het. Hij is sinds twee jaar directeur Dienst Geestelijke Verzorging en vertelt over de bijzondere taak van zijn landelijk werkende dienst.
‘Wie in een justitiële inrichting terechtkomt, heeft recht op geestelijke verzorging. In de praktijk betekent het dat je kunt praten met een geestelijke, zoals een predikant of imam, of met een humanist. Dat zijn doorgaans 1-op-1-gesprekken, die trouwens lang niet altijd over het geloof gaan, maar vaak over verwante thema’s als verlies, liefde, zorg of familie. Behalve de individuele gesprekken, zijn er ook regelmatig groepsactiviteiten, zoals gespreksgroepen of zang. Dan zijn er de religieuze vieringen. De grotere stromingen hebben minimaal eens per week een viering, kleinere denominaties minder vaak. In iedere inrichting is een stiltecentrum waarin alle denominaties hun plek vinden. Populair zijn tegenwoordig de meditatiemomenten, veelal georganiseerd en begeleid door de hindoeïstische en boeddhistische geestelijk verzorgers’, aldus Timmer.
Crisishulp
Naast bijeenkomsten is er ook geestelijke verzorging voor crisishulp. ‘Dat is bijvoorbeeld bij een sterfgeval of suïcide. Wat de geestelijke verzorging in zo’n geval doet, hangt heel erg af van de situatie. Soms wordt er een herdenkingsplekje op de afdeling ingericht, soms wordt de familie begeleid en soms is er ook nazorg voor mede-gedetineerden. Het is een belangrijke taak voor onze geestelijk verzorgers. Maar ze zijn ook betrokken op minder heftige momenten, zoals bij een gedichtenwedstrijd en ouder-kindactiviteiten.’
Er is veel belangstelling van de gedetineerden voor het aanbod van de Dienst Geestelijke Verzorging, zegt Timmer. ‘Het is een beetje hoe je rekent, maar zo’n 80 procent doet weleens een beroep op onze geestelijk verzorgers. Ik begrijp dat wel. Los van de mensen die echt gelovig zijn, zijn er ook mensen die een bezoek aan de geestelijk verzorger gebruiken om er even uit te zijn. Ze ervaren dan dat er naar ze geluisterd wordt en niet over ze geoordeeld. Daar zijn wij ook voor: we zijn er heel nadrukkelijk niet om te bekeren, maar gaan uit van de vraag van de gedetineerde. En heel belangrijk: de geestelijk verzorger garandeert vertrouwelijkheid, wat de basis is van zijn beroep, en maakt ook juridisch aanspraak op verschoningsrecht. Wat wordt besproken met de geestelijk verzorger blijft tussen hen, mits het geen informatie betreft waaruit blijkt dat er mensenlevens op het spel staan.’
'We zijn er heel nadrukkelijk niet om te bekeren, maar gaan uit van de vraag van de gedetineerde'
Niet altijd eenvoudig
Want dat is natuurlijk het spannende aan de setting van een gevangenis: er kan gevoelige informatie besproken worden. Levert dat nooit problemen op? Timmer: ‘Het is heel simpel: het gaat om een grondrecht. Wij mogen daar niet aan tornen. Dat wil niet zeggen dat dit altijd eenvoudig is voor onze geestelijk verzorgers. Ik ben me goed bewust van de druk waaronder zij opereren. Dat zie je ook bij onze verzwaarde regimes. We hebben onlangs samen met de collega’s van de divisie Gevangeniswezen de voorwaarden vastgesteld waaronder we ook daar geestelijke verzorging kunnen blijven aanbieden. De afspraak is dat er alleen nog in koppels wordt gewerkt (het 4-ogenprincipe). Eigenlijk zou je van 6 ogenprincipe kunnen spreken: de ogen van gedetineerde en de twee geestelijk verzorgers. Zo willen we voorkomen dat iemand onder druk wordt gezet om bijvoorbeeld boodschappen naar buiten te brengen. Dat zijn bijzondere situaties waarmee wij in ons werk helaas wel rekening moeten houden.’
Van belang voor DJI is dat de geestelijk verzorgers goed gescreend zijn. Timmer legt uit: ‘Daarin worden we ook goed in de gaten gehouden door de politiek, die zich weleens bezorgd heeft getoond over verkeerde invloeden over en weer. Eén van onze voorwaarden is dat onze geestelijk verzorgers een master aan een Nederlandse universiteit hebben afgerond. Veel van onze mensen hebben hun religieuze opleiding in het buitenland gevolgd. Zij mogen bij justitie werken als ze aanvullend een Nederlandse graad halen. De levensbeschouwelijke organistaties hebben het voortouw bij de werving en selectie van geestelijk verzorgers, maar er zijn goede afspraken met DJI over de randvoorwaarden daarbij.
Kleurrijke groep
Timmer vervolgt: ‘Alle denominaties hebben een eigen hoofd. Die hoofden zijn mijn collega-leidinggevenden, met wie ik een managementteam vorm. Met elkaar bespreken we hoe we geestelijke verzorging binnen DJI zo goed mogelijk vormgeven. En ja, dat is dus best een bijzondere en kleurrijke groep. Ik zit met mensen van heel verschillende culturele achtergronden, die bovendien niet alleen ambtelijk bestuurder zijn, maar óók levensbeschouwelijk leider. Dat geldt trouwens voor alle geestelijk verzorgers bij DJI: Ze zijn tegelijk in overheidsdienst én gezonden door hun geloofsinstantie. Zonder zendingsbrief kan ik iemand niet aannemen als geestelijk verzorger.’
Het is een bijzondere wereld, de Dienst Geestelijke Verzorging. ‘We doen heel belangrijk werk. Geestelijk verzorgers fungeren als uitlaatklep, maar ze kunnen ook onrust in de onderstroom signaleren. We spelen een eigen rol in het bewaken van zo humaan en veilig mogelijke uitvoering van de detentie. Dat wordt gelukkig ook gezien door veel DJI-collega’s van de werkvloer. Ons werk wordt gewaardeerd en op waarde geschat, zeker door de ervaren mensen. Vaak genoeg horen we terug dat er dankzij het aanbod van geestelijke verzorging minder agressie op de afdeling is. We brengen rust.’
