Buitenbeentje in de gevangenis

Bart werkt als ervaringsdeskundige met verslaafde gedetineerden

Bart is de eerste ervaringsdeskundige op het gebied van verslaving bij DJI. Zo nieuw is zijn functie dat er in het functiegebouw een nieuwe functienaam moest worden opgenomen. Het vervult Bart met een zekere trots. ‘Ik ben echt aan het pionieren. Na drie jaar kan ik zeggen dat mensen de meerwaarde ervaren, zowel gedetineerden als collega’s.’

Zucht naar middelen

Bart vertelt zijn verhaal zonder al te veel terughoudendheid. ‘Als je als ervaringsdekundige werkt, moet je ook open kunnen zijn over waar je zelf vandaan komt’, stelt hij. Wanneer zijn alocholgebruik problematisch werd, kan hij niet zo precies aanwijzen. Wel weet Bart dat hij al jong met een zucht naar middelen kampte. ‘Ik was zelfs bizar jong. Ik herinner me dat ik als ventje van acht soms kiespijn verzon zodat ik een watje met vieux mocht uitzuigen – een medicijn naar grootmoeders recept. Toen al gaf met dat een goed gevoel.’

Als Bart terugkijkt op zijn jeugd, overheerst het gevoel ‘anders te zijn dan anderen’. ‘Ik kom uit een gewone, bourgondische Brabantse familie. Ik ben een nakomertje in een gezin van vijf kinderen. Ik stond altijd een beetje buiten de groep. Maar het heeft me nooit echt in de weg gestaan. Nu heb ik er wel een theorie over. Het klinkt misschien een beetje gek, maar ik denk dat je verslaafd kunt zijn zonder ooit gebruikt te hebben. Ik zie het ook aan de gedetineerden met wie ik nu werk: veel van hen voelen zich net als ik, een buitenbeentje dat op zoek is naar een bepaalde voldoening.’

Grenzen opzoeken

Bart wilde graag kok worden, maar komt naar eigen zeggen op een school waar de meeste leerlingen vooral naartoe gaan omdat ze nergens anders terechtkunnen. Zo komt hij in aanraking met klasgenoten die hier en daar hun grenzen opzoeken. ‘Er waren erbij die met een gestolen auto op school kwamen. Zelf heb ik me aan dat soort dingen niet schuldig gemaakt, maar mijn sociale netwerk op school hielp niet mee in mijn ontwikkeling. Dat, terwijl mijn thuissituatie en mijn vriendenkring van daarvóór heel keurig waren. Weer was ik op beide plekken een soort buitenstaander.’

Kok wordt Bart niet. Hij gaat de commerciële kant op. ‘Ik was succesvol als ondernemer, maar vanaf het allereerste begin was er de alcohol. Als ik mijn laatste klant bezocht was ik al naar de slijter geweest voor een biertje in de auto – dat was heel fout, ja, daar heb ik mijn ernstigste overtreding begaan.’ Toch is zijn alcoholgebruik lange tijd niet problematisch, in zijn eigen beleving.

Alle remmen los

Bart trouwt, krijgt kinderen en heeft – ondanks zijn verslaving - een redelijk normaal gezinsleven. Maar als tien jaar geleden zijn huwelijk op de klippen loopt (‘en daar speelt de drank zeker een rol bij’), gaan bij hem alle remmen los. ‘Mijn werk begon er nu echt onder te lijden en ik werd geen leuker persoon. De bodem bereikte ik toen mijn kinderen niet meer bij mij wilden zijn omdat ik zo agressief kon reageren. Niet fysiek, wel verbaal. Ik ben toen een verslavingskliniek ingegaan.’

Na zijn afkickperiode in de verslavingskliniek wordt Bart een trouwe bezoeker van de AA, anonieme alcoholisten. Daar opent iemand hem de ogen: ‘Als je niet per se hoeft te werken om te kunnen bestaan, dan kun je ook aan jezelf gaan werken.’ Bart: ‘Ik ben een opleiding van twee jaar tot ervaringsdeskundige gaan doen. Mijn stage liep ik bij Novadic-Kentron, een instelling voor verslavingszorg in Noord-Brabant. Dat was een leerzame periode. Ik zag mezelf eerder in een prestigieuze afkickkliniek, maar ik kwam terecht in een soort hostel in Eindhoven waar de meest kansloze mensen verbleven. Op een dag kwam er een delegatie van DJI op bezoek, personeel dat zich met ISD (Inrichting Stelselmatige Daders) bezighield. Er was een klik.’

Paard van Troje

Die klik was het begin van een bijzondere samenwerking die uitmondde in de vraag: wat nu als Bart binnen de muren van de PI kon komen werken? ‘Dat was natuurlijk zoiets als het paard van Troje binnenhalen. DJI had niet eerder met een ex-verslaafde ervaringsdeskundige gewerkt. Maar met name plaatsvervangend directeur Rolf Noordermeer heeft zijn nek uitgestoken. Hij heeft het aangedurfd en me een plek bij DJI gegeven.’

Het was echt pionieren voor Bart. ‘Ik werd helemaal vrijgelaten. Er was geen functieomschrijving, niks. In het begin ben ik vooral aanwezig geweest en heb ik me verwonderd over wat het betekent om gevangen te zitten. Ik was erg onder de indruk. Je persoonlijke keuzes gaan niet verder dan de zender die je uitzoekt op je tv. Uiteindelijk ontstond er vanzelf nieuwsgierigheid naar mijn aanwezigheid. De gedetineerden vroegen: wat doe jij hier? Dan zei ik: ik loop hier stage als ervaringsdeskundige.’

Tweetalig

Volgens officiële cijfers is zo’n 50 procent van de justitiabelen verslaafd aan alcohol of drugs. Ook komen verslaving aan gokken, seks en medicatie vaak voor. 'Mijn inschatting is dat zo’n 85 procent verslaafd is. Er is ook een duidelijk bewezen link tussen verslaving en delictgedrag. Wat mij opviel was dat sommige van die gasten zeiden: ik ken jou. Dan bleken ze me helemaal niet te kennen, maar dan was er een soort herkenning. We waren hetzelfde. Vanuit die herkenning ontstond vertrouwen, en van daaruit gesprekken. Wat ik toen merkte, is cruciaal geweest voor de invulling van mijn functie: ik ben tweetalig. Ik ken de taal van mijn collega’s die niet verslaafd zijn. Ik weet wat een zakelijk gesprek is. Maar ik ken ook de taal van verslaafden, ik herkende heel veel wenselijke antwoorden. Door als ‘tolk’ aan te schuiven bij gesprekken, werd het gemeenschappelijke belang gevonden.’

Nergens bij horen

Zo kreeg de functie van Bart langzaam maar zeker vorm. ‘Ik begeleid zelfhulpgroepen en houd 1-op-1-gesprekken met gedetineerden. Ik kan tegen de gedetineerden, van wie er heel wat verslaafd zijn, zeggen: ga eens met een psycholoog praten en wees écht eerlijk tegen hem of haar. Alleen zo kun je geholpen worden met een behandelmethode. En richting het personeel, mijn collega’s, doe ik veel aan kennisdeling. Ik beweeg me eigenlijk tussen de twee groepen in. Net als toen ik kind was, hoor ik nergens helemaal bij. Alleen nu is dat op een positieve manier.’

De formele rol van Bart als ervaringsdeskundige bevalt zo goed, dat binnenkort een tweede ervaringsdeskundige wordt aangenomen. Daarmee kun je zeggen dat deze functie in elk geval in PI Vught staande praktijk is geworden. ‘Een mooie beloning na drie jaar pionieren in mijn eentje’, zegt een tevreden DJI’er.